अन्तर्राष्ट्रिय ब्याकलरियट (International Baccalaureate – IB) एक विश्वव्यापी शैक्षिक प्रणाली हो, जुन १९६८ मा स्विट्जरल्यान्डको जेनेभामा स्थापना भएको हो। यो प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई बौद्धिक, सामाजिक, भावनात्मक र नैतिक विकासमा केन्द्रित शिक्षा प्रदान गर्छ, जसले उनीहरूलाई विश्व नागरिकको रूपमा तयार गर्छ। नेपालमा जहाँ परम्परागत शिक्षा प्रणालीले सैद्धान्तिक ज्ञान र परीक्षा केन्द्रित दृष्टिकोणलाई प्राथमिकता दिएको छ, त्यसैले आईबी शैक्षिक परिदृश्यमा नयाँ आयाम थप्न सक्छ। यो प्रणालीले विभिन्न उमेर समूहका विद्यार्थीहरूलाई लक्षित गरी अनुसन्धानमूलक, रचनात्मक र विश्वव्यापी दृष्टिकोणमा आधारित शिक्षा प्रदान गर्छ। आईबी प्रणालीले चार प्रमुख कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्छ, प्रत्येकले फरक उमेर समूहलाई लक्षित गर्छ:
प्राइमरी इयर्स प्रोग्राम (PYP) यो कार्यक्रम ३ देखि १२ वर्ष उमेर समूहका बालबालिकाका लागि डिजाइन गरिएको हो। PYP ले थिममा आधारित सिकाइमार्फत बालबालिकालाई अनुसन्धानमूलक र रचनात्मक दृष्टिकोण अपनाउन प्रेरित गर्छ। यसले छवटा अन्तरविषय थिमहरू हामी को हौं? विश्व कसरी चल्छ? मार्फत सिकाइलाई स्थानीय र विश्वव्यापी सन्दर्भसँग जोड्छ। यो उमेर समूहमा बालबालिकाको जिज्ञासा र सिक्ने उत्साहलाई प्रोत्साहन गर्न शिक्षकहरूले सहजकर्ताको भूमिका खेल्छन्।
मिडल इयर्स प्रोग्राम (MYP): ११ देखि १६ वर्ष उमेर समूहका किशोरहरूका लागि यो कार्यक्रमले अन्तरविषयक शिक्षण र व्यावहारिक सीप विकासमा जोड दिन्छ। MYP मा विद्यार्थीले भाषा, विज्ञान, गणित, कला र सामाजिक अध्ययन जस्ता विषयहरू एकीकृत रूपमा सिक्छन्। यो उमेर समूहमा विद्यार्थीको आलोचनात्मक चिन्तन, नेतृत्व, र सहकार्यको क्षमता विकास हुन्छ, जुन किशोरावस्थाको जटिल मनोवैज्ञानिक र सामाजिक विकाससँग मेल खान्छ।
डिप्लोमा प्रोग्राम (DP): १६ देखि १९ वर्ष उमेर समूहका विद्यार्थीहरूका लागि यो कार्यक्रम विश्वविद्यालय प्रवेशको तयारीमा केन्द्रित छ। DP मा विद्यार्थीले छवटा विषय समूह भाषा, विज्ञान, मानविकी बाट विषयहरू छनोट गर्छन् र “Extended Essay” जस्ता स्वतन्त्र अनुसन्धान परियोजनाहरू गर्छन्। यो उमेर समूहमा विद्यार्थीले विश्वव्यापी मुद्दाहरू र जटिल समस्याहरूको विश्लेषण गर्ने क्षमता विकास गर्छन्।
क्यारियर-रिलेटेड प्रोग्राम (CP): यो कार्यक्रम पनि १६ देखि १९ वर्ष उमेर समूहका लागि हो, तर व्यावसायिक शिक्षामा केन्द्रित छ। यसले विद्यार्थीलाई विशिष्ट क्यारियर पथ (जस्तै: प्राविधिक, व्यवसाय) का लागि तयार गर्छ, साथै DP का केही विषयहरू र व्यावहारिक सीपहरूलाई समावेश गर्छ। यो उमेर समूहमा विद्यार्थीले रोजगारी र उच्च शिक्षाको बीचमा सन्तुलन बनाउन सिक्छन्। यी कार्यक्रमहरूले विभिन्न उमेर समूहका विद्यार्थीहरूको बौद्धिक, सामाजिक र भावनात्मक आवश्यकताहरूलाई सम्बोधन गर्छन्। नेपालमा यी कार्यक्रमहरूले विद्यार्थीहरूलाई उनीहरूको उमेर र विकासको चरण अनुसार उपयुक्त शिक्षा प्रदान गर्न सक्छन्।
नेपालको शिक्षा प्रणालीमा लामो समयदेखि सैद्धान्तिक ज्ञान र परीक्षा पास गर्नमा जोड दिइएको छ। यस्तो अवस्थामा, आईबी प्रणालीले नयाँ दृष्टिकोण र अवसरहरू प्रस्तुत गर्छ। नेपालमा यसको महत्वलाई निम्न कोणहरूबाट बुझ्न सकिन्छ। आईबीले नेपाली विद्यार्थीलाई विश्वस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्छ। विश्वका उत्कृष्ट विश्वविद्यालयहरूले आईबी डिप्लोमालाई उच्च मान्यता दिन्छन् किनभने यो कार्यक्रमले विद्यार्थीलाई गहिरो विश्लेषण, स्वतन्त्र अनुसन्धान र रचनात्मक चिन्तन सिकाउँछ। नेपालमा, जहाँ अधिकांश विद्यार्थीहरू परम्परागत SEE र +2 पाठ्यक्रममा सीमित छन्, आईबीले उनीहरूलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउन सक्छ। काठमाडौँका केही निजी विद्यालयहरू, जस्तै उल्लेन्स स्कूल, ले यो अवसर प्रदान गरिरहेका छन् र तिनका विद्यार्थीहरूले विश्वविद्यालयहरूमा छात्रवृत्ति प्राप्त गरेका छन्। यो नेपालका महत्वाकांक्षी युवाहरूका लागि ठूलो सम्भावना हो, विशेष गरी विदेशमा उच्च शिक्षा हासिल गर्न चाहनेहरूका लागि। आईबीले विद्यार्थीको समग्र विकासमा योगदान गर्छ। नेपालको परम्परागत शिक्षाले प्रायः बौद्धिक पक्षमा मात्र ध्यान दिन्छ तर भावनात्मक र सामाजिक विकासलाई बेवास्ता गर्छ। आईबीले विद्यार्थीलाई जिज्ञासु, संवेदनशील र जिम्मेवार बनाउन प्रेरित गर्छ। उदाहरणका लिए, ३–१२ वर्ष उमेर समूहका लागि PYP मा बालबालिकाले स्थानीय र विश्वव्यापी मुद्दाहरूबारे अनुसन्धान गर्छन्, जसले उनीहरूमा जिज्ञासा र नैतिक मूल्यहरूको विकास गर्छ। त्यस्तै, १६–१९ वर्ष उमेर समूहका लागि DP मा Creativity, Activity, Service (CAS) मार्फत विद्यार्थीले सामुदायिक सेवामा संलग्न हुन्छन्, जसले उनीहरूमा सामाजिक जिम्मेवारी र नेतृत्वको भावना जागृत गर्छ। नेपालजस्तो देशमा, जहाँ सामाजिक असमानता र सामुदायिक समस्याहरू प्रचलित छन्, यस्ता गुणहरूले विद्यार्थीलाई परिवर्तनको संवाहक बनाउन सक्छ। आईबीले रोजगारीमूलक र भविष्य-केन्द्रित सीपहरू प्रदान गर्छ। नेपालमा बेरोजगारी एक प्रमुख चुनौती हो, र परम्परागत शिक्षाले प्रायः रोजगार बजारका लागि आवश्यक सीपहरू प्रदान गर्न असफल भएको छ। आईबीको MYP (११–१६ वर्ष) र DP (१६–१९ वर्ष) कार्यक्रमले सञ्चार, समस्या समाधान, समय व्यवस्थापन र टिमवर्क जस्ता सीपहरू विकास गर्छ। उदाहरणका लिए, MYP मा विद्यार्थीले अन्तरविषयक परियोजनाहरू गर्छन्, जसले उनीहरूको रचनात्मकता र सहकार्यको क्षमता बढाउँछ। CP (१६–१९ वर्ष) ले व्यावसायिक क्षेत्रमा प्रवेश गर्न चाहने विद्यार्थीलाई विशेष सीपहरू सिकाउँछ। यी सीपहरूले नेपाली युवाहरूलाई स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय रोजगार बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउन सक्छ, साथै उद्यमशीलताको संस्कृतिलाई प्रोत्साहन दिन सक्छ। आईबीले विश्वव्यापी र स्थानीय दृष्टिकोणको सन्तुलन प्रदान गर्छ। नेपाल एक बहुसांस्कृतिक देश हो, जहाँ विभिन्न जातजाति, भाषा र परम्पराहरू छन्। आईबीले विद्यार्थीलाई विश्वव्यापी मुद्दाहरू, जस्तै जलवायु परिवर्तन र मानवअधिकार, सँग जोड्दै स्थानीय संस्कृति र सन्दर्भलाई सम्मान गर्न सिकाउँछ। ३–१२ वर्ष उमेर समूहका लागि PYP मा नेपालको जैविक विविधता वा सांस्कृतिक सम्पदालाई थिममा समावेश गर्न सकिन्छ। ११–१६ वर्ष उमेर समूहका लागि MYP मा नेपाली सामाजिक मुद्दाहरूलाई परियोजनाहरूमा समेट्न सकिन्छ। यस्तो दृष्टिकोणले विद्यार्थीलाई आफ्नो पहिचान र विश्व समुदाय दुवैसँग जोडिन सक्षम बनाउँछ। आईबीले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा नवप्रवर्तनको प्रेरणा दिन सक्छ। हाल नेपाल सरकारले राष्ट्रिय शिक्षा नीति २०७६ मार्फत शैक्षिक सुधारको प्रयास गरिरहेको छ। आईबीको अनुसन्धानमूलक र विद्यार्थी केन्द्रित दृष्टिकोणले सरकारी र निजी विद्यालयहरूलाई नयाँ शिक्षण विधिहरू अपनाउन प्रेरित गर्न सक्छ। उदाहरणका लिए, PYP र MYP को निरन्तर मूल्यांकन र परियोजना-आधारित सिकाइलाई राष्ट्रिय पाठ्यक्रममा समावेश गर्न सकिन्छ। यो नेपालको शैक्षिक गुणस्तरलाई विश्वस्तरमा पुर्याउन महत्वपूर्ण कदम हुन सक्छ।
नेपालमा हाल आईबी प्रणाली सीमित संख्यामा निजी र अन्तर्राष्ट्रिय विद्यालयहरूमा सञ्चालित छ। काठमाडौँका उल्लेन्स स्कूल, रातो बंगला स्कूल, र प्रिमियर इन्टरनेशनल स्कूलले PYP र DP कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्छन्, जसले ३–१२ वर्ष र १६–१९ वर्ष उमेर समूहका विद्यार्थीलाई लक्षित गर्छ। यी विद्यालयहरूले उच्चवर्गीय र मध्यमवर्गीय परिवारका विद्यार्थीलाई सेवा प्रदान गर्छन्, तर यो प्रणाली ग्रामीण क्षेत्र वा सरकारी विद्यालयहरूमा पुगेको छैन। यो सीमितताको प्रमुख कारण आर्थिक बाधा हो। आईबी कार्यक्रम सञ्चालन गर्न उच्च लागत लाग्छ, जस्तै: शिक्षक प्रशिक्षण, पाठ्यसामग्री र आधुनिक पूर्वाधार। काठमाडौँका आईबी स्कूलहरूको वार्षिक शुल्क लाखौँ रुपैयाँसम्म हुन्छ, जुन औसत नेपाली परिवारको पहुँचबाहिर छ। प्राविधिक रूपमा, आईबी सञ्चालन गर्न प्रयोगशाला, डिजिटल उपकरण र पुस्तकालयहरू आवश्यक हुन्छ, जुन नेपालका अधिकांश विद्यालयमा उपलब्ध छैन। शिक्षक प्रशिक्षणको अभाव अर्को ठूलो चुनौती हो। आईबी शिक्षणका लागि विशेष प्रशिक्षण चाहिन्छ, तर नेपालमा यस्ता प्रशिक्षित शिक्षकहरूको संख्या न्यून छ। विदेशमा प्रशिक्षण लिन महँगो छ र स्थानीय प्रशिक्षण केन्द्रहरूको अभाव छ। नीतिगत र सांस्कृतिक अवरोधहरूले पनि बाधा पुर्याएका छन्। नेपालको राष्ट्रिय पाठ्यक्रम र आईबीको अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोणलाई एकीकृत गर्न जटिलता छ। परम्परागत रटाइ संस्कृतिमा अभ्यस्त अभिभावक र शिक्षकहरूलाई आईबीको अनुसन्धानमूलक दृष्टिकोण बुझाउन समय लाग्छ। साथै, क्षेत्रीय असमानताले पनि बाधा पुर्याउँछ। हाल आईबी काठमाडौँ जस्ता सहरमा मात्र सीमित छ र ग्रामीण क्षेत्रमा यसको विस्तार चुनौतीपूर्ण छ।
नेपालमा आईबी प्रणालीको भविष्य उज्ज्वल छ, यदि रणनीतिक कदमहरू चालिएमा। निजी क्षेत्रको बढ्दो रुचि एक प्रमुख अवसर हो। नेपालमा निजी विद्यालयहरूको विस्तार भइरहेको छ र यी विद्यालयहरूले अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको शिक्षा प्रदान गर्न उत्सुक छन्। काठमाडौँ, पोखरा, र चितवन जस्ता सहरहरूमा नयाँ आईबी स्कूलहरू स्थापना हुन सक्छन्, जसले ३–१२ वर्ष र १६–१९ वर्ष उमेर समूहका विद्यार्थीलाई लक्षित गर्न सक्छ। यी विद्यालयहरूले आईबीको गुणस्तर र ब्रान्डलाई उपयोग गरी अभिभावक र विद्यार्थीलाई आकर्षित गर्न सक्छन्। आईबीले विश्वविद्यालय प्रवेश र छात्रवृत्तिको अवसर प्रदान गर्छ। १६–१९ वर्ष उमेर समूहका लागि DP र CP कार्यक्रमले विद्यार्थीलाई विश्वका शीर्ष विश्वविद्यालयहरूमा प्रवेशका लागि तयार गर्छ। यी कार्यक्रमहरूले नेपाली विद्यार्थीलाई अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धी बनाउन सक्छ। स्थानीयकरण अर्को महत्वपूर्ण सम्भावना हो। PYP मा ३–१२ वर्षका बालबालिकालाई नेपालको सांस्कृतिक सम्पदा र पर्यावरणीय मुद्दाहरू सिकाउन सकिन्छ, जस्तै हिमाली क्षेत्रको जैविक विविधता। MYP मा ११–१६ वर्षका किशोरहरूले नेपालको सामाजिक र आर्थिक चुनौतीहरूलाई परियोजनाहरूमा समेट्न सक्छन्। यस्तो स्थानीयकरणले आईबीलाई नेपालमा स्वीकार्य र प्रासंगिक बनाउँछ। डिजिटल शिक्षणको विस्तारले पनि अवसर प्रदान गर्छ। नेपालमा इन्टरनेट र डिजिटल उपकरणहरूको प्रयोग बढ्दो छ। डिजिटल प्लेटफर्महरूले शिक्षक र विद्यार्थीलाई पाठ्यक्रम व्यवस्थापन र मूल्यांकनमा सहयोग गर्छ। यो विशेष गरी ग्रामीण क्षेत्रका ३–१९ वर्ष उमेर समूहका विद्यार्थीहरूका लागि उपयोगी हुन सक्छ।
अन्तमा, आईबीले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा नवप्रवर्तनको प्रेरणा दिन सक्छ। PYP र MYP को अनुसन्धानमूलक र परियोजना-आधारित सिकाइलाई सरकारी विद्यालयहरूमा लागू गर्न सकिन्छ, जसले समग्र शैक्षिक गुणस्तर सुधार गर्छ। आईबी प्रणालीलाई नेपालमा व्यापक बनाउन धेरै चुनौतीहरू छन्। आर्थिक बाधा सबैभन्दा ठूलो समस्या हो। आईबी सञ्चालन गर्न शिक्षक प्रशिक्षण, पाठ्यसामग्री र आधुनिक पूर्वाधारमा ठूलो लगानी चाहिन्छ। नेपालमा औसत परिवारको आय कम भएकोले यो प्रणाली धेरैका लागि पहुँचबाहिर छ। शिक्षक प्रशिक्षणको अभाव अर्को चुनौती हो। PYP, MYP, DP, र CP सञ्चालन गर्न विशेष प्रशिक्षण चाहिन्छ, तर नेपालमा यस्ता शिक्षकहरूको संख्या सीमित छ। पूर्वाधारको कमीले पनि बाधा पुर्याउँछ। ३–१९ वर्ष उमेर समूहका लागि उपयुक्त प्रयोगशाला, डिजिटल उपकरण, र पुस्तकालयहरू नेपालका अधिकांश विद्यालयमा छैनन्। नीतिगत र सांस्कृतिक अवरोधहरूले पनि जटिलता थप्छ। नेपालको राष्ट्रिय पाठ्यक्रम र आईबीको दृष्टिकोणलाई एकीकृत गर्न नीतिगत सुधार चाहिन्छ। परम्परागत शिक्षण विधिमा अभ्यस्त समाजलाई आईबीको अनुसन्धानमूलक दृष्टिकोण बुझाउन समय लाग्छ। क्षेत्रीय असमानताले ग्रामीण क्षेत्रमा आईबीको विस्तारलाई सीमित बनाएको छ। नेपालमा आईबी प्रणालीलाई प्रभावकारी बनाउन सरकारी र निजी क्षेत्रको सहकार्य आवश्यक छ। सरकारले सब्सिडी र छात्रवृत्ति प्रदान गरी ३–१९ वर्ष उमेर समूहका विद्यार्थीहरूलाई यो प्रणालीमा पहुँच दिन सक्छ। शिक्षक प्रशिक्षण केन्द्रहरू स्थापना गर्न र अनलाइन प्रशिक्षणलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ। पाठ्यक्रमलाई नेपाली सन्दर्भमा अनुकूलन गर्न, जस्तै नेपाली भाषा र साहित्यलाई समावेश गर्न, प्रयास गर्नुपर्छ। डिजिटल उपकरणहरूको प्रयोग बढाएर ग्रामीण क्षेत्रमा पहुँच विस्तार गर्न सकिन्छ। अभिभावक र समुदायलाई आईबीको महत्वबारे जागरूक बनाउन मिडिया अभियानहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ।
नेपालमा आईबी शिक्षण प्रणालीले शिक्षा प्रणालीमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्छ। ३–१९ वर्ष उमेर समूहका लागि डिजाइन गरिएका PYP, MYP, DP र CP कार्यक्रमहरूले विद्यार्थीलाई विश्वस्तरीय शिक्षा, व्यावहारिक सीप, र विश्वव्यापी दृष्टिकोण प्रदान गर्छ। यद्यपि, आर्थिक, प्राविधिक, र नीतिगत चुनौतीहरूले यसको विस्तारलाई सीमित बनाएको छ। सरकारी सहयोग, स्थानीयकरण र डिजिटल पहुँचको विस्तारले यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्न सकिन्छ। दीर्घकालमा, आईबीले नेपाली युवाहरूलाई विश्व नागरिकको रूपमा स्थापित गर्न र देशको सामाजिक-आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउन सक्छ।
लेखक तथा विचारक कमल कृष्ण बिष्ट
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
तपाईको प्रतिक्रिया
