नेपाली आधुनिक गीत–साहित्यमा गहिरो भाव, जीवनदर्शन र समसामयिक यथार्थको कलात्मक समायोजन गर्न सक्ने केही सीमित गीतकारहरू मध्यमा एक नाम हो – डा. दामोदर रेग्मी। प्रशासनविद, अर्थविद र लेखनको पृष्ठभूमिमा उभिएर पनि उनी गीतमा जीवनको विम्ब, समयको स्पर्श र आत्माको स्वर पस्कन सफल भएका छन्। उनका गीतहरू केवल सुन्ने माध्यम होइनन् – अनुभव गर्ने, भोग्ने र आत्मसात् गर्ने साहित्यिक रचनाहरू बनेका छन्। नेपाली आधुनिक गीतमा अर्थ, अभिव्यक्ति र अनुभूतिको समुचित समायोजन गरिरहेका सशक्त गीतकारमध्ये डा. दामोदर रेग्मी एक विशिष्ट नाम हुन्। उनका गीतहरूले केवल मनोरञ्जन मात्रै होइन, जीवन, समाज र राष्ट्रप्रतिको सोच बदल्ने सन्देश दिन्छन्। यस समीक्षात्मक आलेखमा उनका प्रमुख गीतहरूको कलात्मक संरचना, भावगत गहिराइ, भाषिक सशक्तता, प्रतीकात्मकता र समसामयिक सन्देशको विश्लेषण प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएको छ।
डा. रेग्मीका गीतमा प्रेम, विछोड, समर्पण, राष्ट्रिय भावना, जीवनदर्शनजस्ता विषयले स्थायी उपस्थिति जमाएका छन्। उनका शब्दहरू सौन्दर्यमा सीमित छैनन् – ती संवेदनाको सजीव चित्र हुन्, जहाँ श्रोता आफ्नै कथामा हराइरहेको अनुभव गर्छ। ‘सिरेटोले छुदै छुन्न’ गीतसङ्ग्रहभित्र रहेका “जिन्दगीको पाठशालाले धेरै पढायो” र “केही पाइला तिमी चाल्नु, जंघार म तरिदिउँला” जस्ता रचनाहरू यस्तै आत्मीय अभिव्यक्तिका उदाहरण हुन्।
“जिन्दगीको पाठशालाले धेरै पढायो” – जीवन दर्शनको आत्मसंगीत हो । जीवनलाई विद्यालय मानेर पीडा, विफलता, हर्ष, आंसु र आशालाई शिक्षक ठानेर रचिएको यो गीत डा. रेग्मीको कलात्मक सोचको उत्कृष्ट उदाहरण हो। गायिका आनिछोइङ डोल्माको संयमित, आशालु र सान्त्वनादायी स्वरले शब्दहरूलाई आत्मा दिएको छ। गीतको प्रत्येक हरफ एक जीवन–पाठ हो भन्ने सन्देश प्रवाह भएको छ:
“दुखमा आँसु पुछी, सुखमा नमात्ति”,
“भत्केका ती आशालाई जोड्न सिकायो”
यी पंक्तिहरू श्रोतालाई मात्र होइन, समग्र समाजलाई धैर्यता, सकारात्मक सोच र पुनर्निर्माणको सन्देश दिन्छन्। यो गीत केवल सुन्दासुन्दै गुनगुनाउने रचना होइन – यो त आत्मालाई स्पर्श गर्ने एक मौन प्रेरणा हो। गीतमा रहेको अर्को शक्तिशाली सन्देश हो कर्मको सम्मान:“पौरखी यी हातमा भाग्य जुरायो”
यो पंक्ति गीतलाई कर्मवादी दर्शनतर्फ उन्मुख गराउँछ – जहाँ भाग्यलाई होइन, श्रमलाई केन्द्रमा राखिन्छ। मिथिला शर्माको अभिनयले गीतको भाव–सञ्चारलाई दृश्यात्मक उत्कृष्टता प्रदान गरेको छ। समग्रमा, यो रचना केवल गीत होइन, प्रेरणाको काव्य हो – समयका लागि आवश्यक ‘जीवन गीत’ हो।
“ओइलाएको मनभित्र नयाँ सोच पलायो” निराशाबाट आशातर्फको यात्रालाई चित्रण गर्ने यो गीतमा मनोवैज्ञानिक रूपान्तरणको कथा बोलेको छ। पुनःउत्थान र आत्मबलको प्रेरणा दिने यस गीतले श्रोताको भावनात्मक उतारचढावलाई सम्बोधन गर्छ।
“जिन्दगीको पाठशालाले धेरै पढायो” जीवन दर्शन र आत्मबोधको समन्वयमा रचित यो गीतमा डा. रेग्मीले जिन्दगीलाई विद्यालयको रूप दिएका छन्, जहाँ दुःख-सुखका अनुभवहरूले मानिसलाई शिक्षित बनाउँछन्। “दुखमा आँसु पुछि, सुखमा नमात्ति” जस्ता पंक्तिहरू सन्तुलित जीवन दृष्टिकोण सिकाउँछन्।
“केही पाइला तिमी चाल्नु, जंघार म तरिदिउँला” मा प्रेम, साथ र संघर्षको संवाद देख्न पाइन्छ । प्रेमलाई जीवनदर्शनसँग गाँस्दै र संघर्षलाई सँगै पार गर्ने शैलीमा लेखिएको यो गीत संवादात्मक छ – जहाँ केटा र केटीको स्वरमार्फत प्रेम, उत्साह र समर्पण साटासाट हुन्छ। डा. रेग्मीले गीतलाई केवल भावनाको वहावमा मात्र होइन, चिन्तन र दर्शनको गहिराइमा पनि पुर्याएका छन्।
“घामपानी हो जीवन, पछ्याइरहन्छन् सधै सधै”
“जिन्दगी त जिन्दगी नै हो, बाधा अड्चन आइरहन्छन्”
यी पंक्तिहरूले प्रेमको केवल मिठास होइन, जीवनका यथार्थ स्वीकार गर्ने दार्शनिक आधार प्रस्तुत गर्छन्। दोहोरिने हरफ “केही पाइला तिमी चाल्नु, जंघार म तरिदिउँला” गीतको हृदय हो – जहाँ प्रेमी र प्रेमिकाबीचको सहकार्य र संघर्ष साझा गर्ने सन्देश उजागर भएको छ।
गीतमा प्रयुक्त प्रतीकहरू – नदीका किनारा, चन्द्रमाको ग्रहण, अध्यारोमा हराउने सूर्य – सबैले मानव जीवनका परिदृश्यलाई कलात्मकता दिने काम गरेका छन्। यस्तो एक गहिरो पंक्ति:
“बगिरहेको नदी छेउका दुई किनारा प्यासी हुन्छन्”
यो एक अद्भुत छवि हो, जुन प्रेमको दूरी भित्रको आत्मीयताको सूचक बनेको छ।
गायक प्रताप दासको स्थिर र गहिरो स्वर र गायिका अनु चौधरीको कोमल भावुकता बीचको सन्तुलनले गीतको भावलाई जीवन्त बनाएको छ। यो केवल प्रेम गीत होइन – यो प्रेममा आधारित जीवन–संघर्षको पाठ हो।
“केही पाइला तिमी चाल्नु, जंघार म तरिदिउँला” गीतमा प्रयोग भएको यो वाक्य आशावादी प्रेमदर्शनमा आधारित संवादात्मक सिर्जना हो। जीवनका घामपानी, अड्चन र बहावलाई प्रेम र पारस्परिक समर्पणबाट पार गर्न सकिने भाव उजागर गरिएको छ। “केही शव्द तिमी कोर, संगीत म भरिदिउँला” जस्ता हरफले प्रेमको सह-रचना र संघर्ष–साझेदारीको उत्कृष्ट चित्रण गर्छन्। प्रताप दास र अनु चौधरीको स्वरले गीतको भावना सशक्त रूपमा उतारेका छन्। यसै गरि “मूर्ति बन्न ढुंगाले पनि चोट सहन्छन् धेरै धेरै” वाक्यले सफलता प्राप्तिका लागि संघर्ष र सहनशीलताको अपरिहार्यता प्रस्तुत गर्छ। प्रतीकात्मकता निकै गहिरो छ – मूर्ति बन्ने यात्राको चित्रणले मानिसको कठोर परिश्रम र तिनका बलिदानको मूल्य देखाउँछ। सशक्त छविहरू र सन्देशले यो गीत युवाहरूका लागि प्रेरणास्रोत बन्न सक्ने क्षमता राख्छ।
“खियाउं नग्रा यही देशको खातिर सेवा” देशसेवा र कर्म–प्रेरणामा आधारित यो गीतमा गीतकारले आफ्ना शारीरिक श्रमलाई देशका लागि अर्पण गर्ने भावना प्रस्तुत गरेका छन्। “खियाउं नग्रा” भन्ने वाक्यांशले श्रमको गौरव र समर्पणको उत्सव मनाउँछ। गीतमा राष्ट्र, माटो र जिम्मेवारीको भावना कलात्मक रूपमा बाँधिएको छ।
. “त्यो लजालु मुस्कानले तीर नहान” यो गीत प्रेमको सुरुचिपूर्ण प्रस्तुति हो, जसमा प्रेमीको लजालु मुस्कान एक अमूर्त तर गहिरो असर पार्ने अस्त्रको रूपमा चित्रित गरिएको छ। भावनात्मक सरलता र अभिव्यक्तिको सौन्दर्यले यो गीतलाई एक मनछुने प्रेमगीत बनाएको छ।
“कथाले जे माग्यो, त्यो भोगिदिएँ” जीवनमा घट्ने घटनाहरूलाई स्वीकार गरेर अगाडि बढ्ने दर्शन प्रस्तुत गरिएको छ। कथा र पात्रबीचको आत्मीय सम्बन्धलाई उजागर गर्ने यो गीतमा गीतकारले आफ्नो जीवनको हर मोडलाई कथाको माग मान्दै निर्वाह गर्ने भाव व्यक्त गरेका छन्।
“वासन्ती सुवास लिएर तिमी आउन” यो गीत वसन्त ऋतु र प्रेमको मिलनबिन्दुमा उभिएको छ। प्राकृतिक उपमाहरू र भावनात्मक प्रतीकहरूले गीतलाई सौन्दर्यपूर्ण बनाएका छन्। वसन्त यहाँ केवल ऋतु होइन, जीवनमा प्रेमको पुनरागमन हो।
“प्रकृतिलाई मुटुमा साँच्ने कि?” प्रकृतिप्रतिको प्रेम र संरक्षण चेतनाको समर्पण गीत हो। जीवनको असन्तुलन, शहरको धुलो र यान्त्रिकपनबाट टाढा गएर प्रकृतिसँगको सम्बन्धलाई पुनःप्रस्थापन गर्ने सन्देश बोकेको छ।
“शायद जिन्दगी यस्तै रहस्यको जाल छ” अज्ञात, अनिश्चित र रहस्यमय जीवनको गहिरो विश्लेषण यो गीतको मूल तत्व हो। गीतकारले जीवनका पेचिला प्रश्नहरूलाई सरल भाषामा गहिरो रूपमा प्रस्तुत गरेका छन्।
“एक अञ्जुली मायाको उपहार छरिदेउ” डा. दामोदर रेग्मीको उत्कृष्ट भावनात्मक रचना हो, जुन नेपाली आधुनिक गीत–साहित्यको समृद्ध परम्परामा विशिष्ट योगदान दिन्छ। आनन्द कार्कीजस्तो भावनामा गहिरो उचाइ दिने स्वरधनी गायकरूपी सुमधुर स्वरले यस गीतलाई अझ प्रभावशाली बनाएको छ। “मायाको उपहार”, “मुटु भित्रको सन्दुक”, “नयनमा सजाइदेउ” – यिनले प्रेमलाई उपहार, कोष, र सौन्दर्यको रूपमा चित्रण गर्छ।“घुम्टो त्यो लाजको मोति दन्त झलल” – लाज र सौन्दर्यका प्रतीकहरू नेपाली सांस्कृतिक परिवेशमा गहिरो अर्थ राख्छन्।“विश्वामित्र नै मुग्ध हुने” – यो धार्मिक-सांस्कृतिक सन्दर्भ प्रयोग गरेर यौवनको प्रभावलाई महाकाव्यिक बनाइएको छ।पूरै गीतभरि श्रृंगार रस प्रधान छ। प्रेमीको अनुरोध र प्रेमिकाको सौन्दर्यको बयान शालीन र सुरुचिपूर्ण ढंगले प्रस्तुत गरिएको छ।भाषा सरल, प्रवाहयुक्त र संवेग–प्रधान छ। संस्कृत–प्रभावित शब्दहरू (जस्तै: “सन्दुक”, “अप्सरा”, “विश्वामित्र”) र लोक अभिव्यक्तिहरूको मिश्रणले गीतलाई गहिरो बनाएको छ। समासयुक्त प्रयोगहरू (“स्नेह त्यो दिलको”, “नागवेली आंचल”) ले काव्यगत आकर्षण थपेका छन्।
गीतमा प्रेमीको समर्पण, विनम्रता र अनुरागको गहिरो छायाँ छ। प्रेमिकालाई शरीरभन्दा आत्माको स्पर्श, मायाको आदानप्रदान र आत्मीयता दिने भावना गीतको मूल भाव हो।
जस्तै:
“समाइदेउ हात यी मेरा स्पर्श नै काफी छ
स्नेह त्यो दिलको बांड्न नै बांकी छ”
– यी पंक्तिहरू प्रेमको सरलता, पवित्रता र भावना प्रधानताको उत्कृष्ट उदाहरण हुन्।
“डाँडापारी घाम डुब्यो तिमी किन आएनौ” – डा. दामोदर रेग्मीको भावुक र मनछुने सिर्जनाहरूमा पर्छ। यो गीत एक अप्राप्त प्रेम र नआएको प्रतिक्षाको पीडा मा आधारित छ। गीतमा प्रिय व्यक्तिको प्रतिक्षा, सम्झना र विछोडको वेदना अत्यन्त कोमल शब्दहरूमा पोखिएको छ।
“डाँडापारी घाम डुब्यो तिमी किन आएनौ” यो मुख्य हरफले नै गीतको मूल भाव खोल्दछ – सूर्य अस्ताउँदै गएको छ, चराहरूको बास बसिसकेको छ, तर प्रिय व्यक्ति अझै पनि आएनन्। प्रतीक्षा दिनभरको नभएर जीवनको प्रतीक्षा जस्तो लाग्छ।
“सपनीमा तिमी र म सधै संगै हुन्छौं, विपनीमा एक्लै हुदा रोइरहन्छु” वास्तविकता कति कठोर छ भन्ने देखाउँछ यो हरफले। सपनामा त प्रियसँगको साथ पाइन्छ, तर विपनामा त ऊसँग भएको सम्बन्ध केवल सम्झनाको आभास मात्र हो।
“कहाँ पोखुं मनको व्यथा, मनभित्रै दुखिरह्यो” संसारसँग आफ्नो पीडा बाँड्न नसक्ने आत्मिक संकोच छ। आत्मवेदना यति गहिरो छ कि आँशु आफै झर्छन्, जुन पुछिदिने व्यक्ति पनि ऊ नै हो – जो अहिले छैन।
“मनभरिको वेदना कुन चिठीमा लेखुं, पुर्याइदिने हुलाकी म कतै छन् कि खोजुं” प्रेमको सन्देश लेख्ने ठाउँ र त्यो सन्देश पुर्याउने माध्यम पनि अब हराउँदै गएको देखिन्छ। यथार्थमा त्यो व्यक्तिसम्म भावनाको आवाज पुग्न सक्दैन भन्ने बुझाई लुकेको छ।”घाम डुब्नु”, “परेवा”, “हुलाकी”, “जूनको उज्यालो” – यी सबै प्रतीकहरूलाई गीतले अत्यन्त प्रभावकारी ढंगले प्रयोग गरेको छ। शब्द सरल छन् तर मन छुने छन्। गीत सुन्दै वा पढ्दै जाँदा श्रोता/पाठकको मनमा चित्रहरू बन्छन्। गीतले कथात्मक श्रृंखला वोकेको छ ।
“सिरेटोले छुदै छुन्न “ –डा. दामोदर रेग्मीका गहिरा, मार्मिक र प्रौढ भाव–अभिव्यक्तिहरूमध्ये एक हो। यस गीतमा प्रेमको विछोड, समर्पणको विफलता, र अतिसंघर्षपूर्ण भावनात्मक स्थिति गहिरो काव्यात्मक भाषामा पोखिएको छ। गहिरो वियोगात्मक र मनोवैज्ञानिक चेतनासँग गाँसिएको प्रेम भाव विधामा गीत आधारित छ । गीतका
प्रमुख विषयवस्तुमा आत्मिक पीडा, विछोडपछिको सून्यता, प्रेमको गहिराइ, समर्पणको विसर्जन रहेका छन् ।
“सिरेटोले छुदै छुन्न आगोले छुदै छुन्न”
यो हरफ आफैंमा एक गहिरो ‘अन्तःपीडा’ को प्रतीक हो। शरीरको संवेदना हराएको छ – पीडा यति गहिरो भइसकेको छ कि अब सामान्य पीडाहरू पनि प्रभावहीन लाग्न थालेका छन्।
“पीडा यति धेरै भो कि बेदना हुदै हुन्न” यति गहिरो वाक्य! यहाँ दुःखले “बेदना” भन्नेसम्मको शक्ति हराएको छ।
“संगै जिउने बाचा कसम कसममै बिलायो”
“समर्पित भै बाच्ने रहर रहरमै बिलायो”
जीवनको आदर्श माया – समर्पण र सहजीवनको भावना – अब केवल स्मृतिमा रूपान्तरित भएको छ। बाचा कसमहरू अब शब्द मात्र बनेका छन्। रहरहरू अब धूमिल भएका छन् कति गहिरो भाव व्यक्त छ गीतमा।
“हुरी आइ बतास आयो मिलेर उडायो”
प्राकृतिक विपत्तिलाई पनि मानवीय सम्बन्धको विघटनसँग जोडेर भनिएको छ। सम्बन्धलाई हुरीले उडाएको जस्तो लाग्छ – मानौं त्यो प्रेम एक झुपडी हो जुन आँधीमा टिक्न सकेन।
“साहस त जुटाउंला खेर जान दिने छैन”
“तिम्रो जीवनको यात्रा नटुटोस कुनै दिन”
वियोगमा रहँदासमेत गहिरो प्रेम देखिन्छ – ऊ आफैं पीडामा होस् तर प्रियको यात्रा निरन्तर रहोस् भन्ने भावना अत्यन्त उदात्त छ।
“कस्तो हुन्छ माया पिरती तिमीले सिकायौ”
सुनिएको वा पढिएको प्रेम होइन – अनुभूत प्रेम। जीवनले दिएको पाठ। तर, सिकाएको त्यो प्रेम अब आफैं पीडाको पर्याय बनेको छ।
यस गीतले साहित्यिक विशेषता वोकेको छ जस्तो : “सिरेटो”, “आगो”, “हुरी”, “छायाँ”, “घाम” – सबै जीवनका अवस्था र सम्बन्धका भिन्न आयामहरूको बिम्ब बनेका छन्। अत्यन्त थोरै शब्दमा पनि अत्यधिक गहिरो भाव पोख्ने दक्षता यस गीतमा सारगर्भित अभिव्यक्ति अत्यन्त सशक्त देखिन्छ। श्रोताले गीतको हरेक लाइन पढ्दा वा सुन्दा, आफ्नै भोगाइ वा कल्पनासँग मेल खाने अनुभूति गर्न सक्छ। गीतमा अपार संवेदनात्मक गहिराइ छ ।
डा. दामोदर रेग्मीका गीतहरू नेपाली आधुनिक गीत–साहित्यमा समर्पण, दर्शन, प्रेरणा, प्रेम, संघर्ष र राष्ट्रभावनाको उत्कृष्ट समायोजन हुन्। उनका गीतहरू केवल सुन्ने सामग्री होइनन्, आत्मसात् गर्नुपर्ने जीवन-दृष्टिकोण हुन्। यो संग्रह आधुनिक नेपाली गीत–समीक्षामा एउटा उदाहरणीय कोशेलीका रूपमा प्रस्तुत गर्न सकिन्छ। डा. दामोदर रेग्मीका गीतहरू आधुनिक नेपाली गीत–साहित्यमा केवल मनोरञ्जन होइन, चेतना, अनुभूति र आत्मदर्शनको समन्वय हुन्। उनका शब्दहरूमा मिठास मात्र होइन, गहिराइ छ। संगीत, स्वर, भाव र दर्शनको चारपाटे तालमिलाई उनले अत्यन्त सन्तुलित ढंगले प्रस्तुत गरेका छन्।यी गीतहरू श्रोताको मन छोएर जान्छन् – कहिले उत्साह दिन्छन्, कहिले आँखा रसाउँछन्, र अन्ततः जीवनलाई नयाँ दृष्टिकोणले हेर्न सिकाउँछन्। रेग्मीका गीतहरू केवल समयको रचना होइनन्, समयभन्दा माथि उठ्ने सन्देश सम्वाहकक हुन्।
प्रशासन र व्यवस्थापनका ज्ञाता र कुशल प्रस्तोता डा. दामोदर रेग्मीका गीति क्षेत्रमा अलि पछि प्रवेश गरेका हुन तर उनका गीतका शव्दहरु र गायक गायिकाको छनौटलाई हेर्दा उनी एक अनुभवी गीतकारको छवि निर्माण गर्न सफल भएका छन् ।
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
तपाईको प्रतिक्रिया
