“श्रीमद्भागवतको चेतना र आजको समाज“ मा भागवत महापुराणको दार्शनिक, आध्यात्मिक, र सामाजिक सान्दर्भिकता र आधुनिक समाजसँगको तुलनात्मक विश्लेषण हो। श्रीमद्भागवत केवल एक धार्मिक ग्रन्थ नभई जीवनको हरेक आयामलाई मार्गदर्शन गर्ने अमर सन्देश हो, जसले मानव चेतनालाई उच्चतम स्तरमा पु¥याउन प्रेरित गर्छ। तर आजको समाजमा यी शिक्षाहरूको प्रयोग र सान्दर्भिकता कति छ? यो प्रश्नले हामीलाई भागवतको सन्देश र आधुनिक जीवनशैलीबीचको अन्तरलाई गहिराइमा बुझ्न बाध्य बनाउँछ।
जीवनको लक्ष्यः भक्ति वा भोग?
श्रीमद्भागवतले मानव जीवनको परम लक्ष्यलाई परमात्मप्रति अहैतुकी (निस्वार्थ) र अप्रतिहता (अविरुद्ध) भक्तिमा केन्द्रित गरेको छ। यो भक्ति केवल धार्मिक कर्मकाण्ड नभई आत्मिक शान्ति र सन्तुष्टिको मार्ग हो। भागवतले सिकाउँछ कि सच्चा धर्म तही हो, जसले आत्मालाई परम सुख र शान्ति प्रदान गर्छ। तर, आधुनिक समाजमा यो लक्ष्य हराउँदै गएको छ। आजको मानव भौतिक सुख, ऐश्वर्य, र बाह्य प्रदर्शनमा केन्द्रित छ। सामाजिक सञ्जाल, उपभोक्तावादी संस्कृति, र तत्काल सन्तुष्टिको चाहनाले मानिसलाई आत्म–सन्तोषबाट टाढा पु¥याएको छ। ध्यान र आत्मचिन्तनको सट्टा, मानिस बाह्य उत्तेजनामा लिप्त छ। उदाहरणका लागि, आजको युवा पुस्ता आफ्नो पहिचानलाई सामाजिक सञ्जालको “लाईक“ र “फलोअर“ मा खोज्छ, जुन भागवतको आत्मिक सन्तुष्टिको सिद्धान्तसँग ठीक उल्टो छ। भागवतले सिकाउने भक्ति एक आन्तरिक यात्रा हो, जसले मानिसलाई आफ्नो अन्तःकरणसँग जोड्छ। तर, आज धार्मिकता पनि एक “कार्यक्रम“ बनेको छ—सप्ताह, भजन–कीर्तन, र तीर्थयात्रा केवल सामाजिक प्रदर्शनको हिस्सा बन्न थालेका छन्। आध्यात्मिकता बाह्य कर्मकाण्डमा सीमित भएको छ, र यसको गहिरो अर्थ हराउँदै गएको छ। यदि हामी भागवतको यो सन्देशलाई व्यवहारमा उतार्न सक्यौं भने, हामीले व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनमा सन्तुलन र शान्ति प्राप्त गर्न सकिन्छ।
नीति–नेतृत्वको प्रतिमूर्ति को?
भागवतमा राजा परीक्षित, युधिष्ठिर, जनक, र श्रीराम जस्ता आदर्श शासकहरूको उदाहरण प्रस्तुत गरिएको छ। यी पात्रहरूले “राजधर्म“ को सिद्धान्तलाई मूर्त रूप दिएका छन्, जसमा नीति, धर्म, र जनकल्याणलाई सर्वोपरि राखिएको छ। राजा परीक्षितले आफ्नो प्रजाको रक्षा र धर्मको पालना गर्न आफ्नो जीवन समर्पित गरे। युधिष्ठिरले सत्य र न्यायको मार्गमा अडिग रहँदै शासन गरे। श्रीरामले मर्यादापुरुषोत्तमको रूपमा आफ्नो कर्तव्यलाई व्यक्तिगत सुखभन्दा माथि राखे।
तर, आजको समाजमा नेतृत्वको यो आदर्श हराउँदै गएको छ। आधुनिक राजनीतिमा धर्म, नैतिकता, र जनकल्याणको सट्टा सत्ता, स्वार्थ, र व्यक्तिगत लाभलाई प्राथमिकता दिइन्छ। धेरै नेताहरू जनताको विश्वास जित्नुभन्दा आफ्नो छवि बनाउनमा केन्द्रित छन्। भागवतको “राजधर्म“ को सट्टा, आजको नेतृत्वले धर्मलाई केवल मत प्राप्तिको साधन बनाएको छ। उदाहरणका लागि, धार्मिक मुद्दाहरूलाई राजनीतिक हतियारको रूपमा प्रयोग गरिन्छ, तर तिनको गहिरो अर्थलाई बुझ्ने प्रयास गरिँदैन। भागवतले नेतृत्वलाई केवल सत्ताको साधन नभई सेवाको अवसरको रूपमा हेर्छ। यदि आजका नेताहरूले यो सिद्धान्तलाई आत्मसात् गरे भने, समाजमा विश्वास, एकता, र समृद्धिको वातावरण सिर्जना हुन सक्थ्यो। तर, यो आदर्शलाई व्यवहारमा ल्याउन नेतृत्वमा गहिरो चेतनाको आवश्यकता छ।
शास्त्र र सन्तको स्थान कहाँ?
श्रीमद्भागवतले शास्त्रको श्रवण र सन्त–सान्निध्यलाई आत्मिक उन्नतिको आधार मानेको छ। कथाश्रवणले मानिसको मनलाई शुद्ध गर्छ र उसलाई सही मार्गमा डो¥याउँछ। सन्तहरूले शास्त्रको गहिराइलाई सरल भाषामा जनसाधारणसम्म पु¥याउने काम गर्छन्। तर, आजको समाजमा शास्त्र र सन्तको स्थानलाई सामाजिक सञ्जाल र मनोरञ्जनले विस्थापित गरेको छ। मानिसहरूको ध्यान धार्मिक कथाश्रवणमा भन्दा छोटा भिडियो, मिम्स, र ट्रेन्डिङ कन्टेन्टमा बढी छ। भागवत सप्ताह जस्ता धार्मिक अनुष्ठानहरू पनि प्रायः सामाजिक प्रदर्शनको रूपमा आयोजना गरिन्छन्, जसमा भक्ति र चेतनाको गहिराइभन्दा बाह्य चमक–दमकलाई महत्त्व दिइन्छ। सन्तहरूको स्थान पनि आज विवादास्पद बनेको छ। सच्चा सन्तहरूको प्रभाव कम हुँदै गएको छ, र धेरैजसो धार्मिक व्यक्तित्वहरू व्यापारिक र राजनीतिक स्वार्थसँग जोडिन थालेका छन्। यदि हामी भागवतको सन्देशलाई साँचो अर्थमा ग्रहण गर्न सक्यौं भने, शास्त्र र सन्तको स्थानलाई पुनर्जनन दिन सकिन्छ। यसका लागि समाजमा आध्यात्मिक शिक्षाको प्रचार र शुद्ध सन्त–सान्निध्यको महत्त्वलाई पुनर्जागृत गर्न आवश्यक छ।
समर्पण र सेवा कहाँ हरायो?
भागवतले सिकाउँछ कि मानव जीवनको हरेक स्रोत—विद्या, धन, वा प्रतिष्ठा—लोकहितमा प्रयोग हुनुपर्छ। सन्तहरूको सम्पत्ति परोपकारका लागि हो, र यो सिद्धान्तले समाजलाई एकताबद्ध र समृद्ध बनाउँछ। तर, आजको समाजमा यी स्रोतहरू व्यक्तिगत स्वार्थ र बर्चस्वको साधन बनेका छन्। धनलाई सामाजिक कल्याणमा भन्दा व्यक्तिगत विलासितामा खर्च गरिन्छ। विद्या र प्रतिष्ठालाई समाजको हितमा भन्दा आत्म–प्रशंसा र प्रतिस्पर्धामा प्रयोग गरिन्छ। उदाहरणका लागि, धेरै धनी व्यक्तिहरूले आफ्नो सम्पत्तिलाई सामाजिक कल्याणमा लगाउनुभन्दा व्यक्तिगत लाभ र छविमा केन्द्रित गर्छन्। भागवतको यो सन्देश आजको समाजमा अत्यन्त सान्दर्भिक छ। यदि हामीले आफ्नो स्रोतलाई परोपकारमा लगायौं भने, सामाजिक असमानता, गरिबी, र अन्याय कम गर्न सकिन्छ। यसका लागि व्यक्तिगत स्तरमा समर्पण र सामाजिक स्तरमा सहकार्यको भावना आवश्यक छ।
नारी र प्रकृतिको आदरः पाठ या प्रवचन?
श्रीमद्भागवतले नारीलाई देवतासमान सम्मान दिएको छ। गाई, वनस्पति, नदी, र ग्राम्य जीवनलाई संरक्षणीय मानेर प्रकृतिको महत्त्वलाई जोड दिएको छ। यी सबैलाई भागवतले जीवनको आधार मानेको छ, जसको संरक्षण र सम्मान गर्नु प्रत्येक व्यक्तिको कर्तव्य हो। तर, आजको समाजमा नारी, प्रकृति, र संस्कृतिको अवमूल्यन भइरहेको छ। नारीमाथि हिंसा, असमानता, र शोषणका घटनाहरू दिनहुँ सुनिन्छन्। प्रकृतिको दोहन तीव्र गतिमा भइरहेको छ—जंगल फँडानी, नदी प्रदूषण, र वातावरण विनाशले हाम्रो जीवनलाई खतरामा पारेको छ। गाई र ग्राम्य जीवनको सम्मान पनि केवल प्रवचनमा सीमित भएको छ। भागवतको यो सन्देशलाई व्यवहारमा उतार्न हामीले नारी सशक्तीकरण, पर्यावरण संरक्षण, र ग्राम्य संस्कृतिको पुनर्जननमा जोड दिनुपर्छ। उदाहरणका लागि, नारी शिक्षामा लगानी, पर्यावरण–मैत्री नीतिहरू, र स्थानीय संस्कृतिको संरक्षणले भागवतको चेतनालाई जीवन्त बनाउन सकिन्छ।
मृत्यु–बोध र जीवन–विवेकको विस्मृति
भागवतले मृत्युलाई जीवनको अपरिहार्य सत्यको रूपमा प्रस्तुत गर्छ र यसलाई विवेकपूर्ण जीवन जिउने प्रेरणाको रूपमा लिन सिकाउँछ। मृत्यु–बोधले मानिसलाई क्षणिक सुखको पछाडि दौडनबाट रोकेर जीवनको गहिरो उद्देश्यतर्फ डो¥याउँछ। तर, आजको समाजमा मृत्यु–बोधको सट्टा मृत्युको भय बढी छ। मानिसहरू “जसरी पनि बाँच्ने“ चाहनामा छन्, तर “किन बाँच्ने?“ भन्ने प्रश्नप्रति गम्भीर छैनन्। उपभोक्तावादी संस्कृतिले मानिसलाई क्षणिक सुखमा डुबाएको छ, र मृत्युको यथार्थलाई बिर्सिएको छ। भागवतको यो सन्देशले हामीलाई जीवनको मूल्य बुझ्न र हरेक क्षणलाई सार्थक बनाउन प्रेरित गर्छ। यदि हामीले मृत्यु–बोधलाई आत्मसात् ग¥यौं भने, हाम्रो जीवनमा विवेक, करुणा, र उद्देश्यको भावना जागृत हुनेछ। श्रीमद्भागवत केवल एक धार्मिक ग्रन्थ होइन, यो जीवनको हरेक पक्षलाई मार्गदर्शन गर्ने दर्शन हो। यसले शुद्ध चेतना, शुद्ध राजनीति, शुद्ध समाज, र शुद्ध संस्कारको मार्ग देखाउँछ। आजको समाजमा भागवतको सान्दर्भिकता अझै बढी छ, किनभने हामीले भौतिक प्रगतिसँगै आध्यात्मिक र नैतिक सन्तुलन गुमाएका छौं। भागवतको सन्देशलाई व्यवहारमा उतार्न हामीले व्यक्तिगत र सामाजिक स्तरमा प्रयास गर्नुपर्छ। यसका लागि निम्न कदमहरू उठाउन सकिन्छ । विद्यालय र विश्वविद्यालयमा भागवतको नैतिक र दार्शनिक शिक्षालाई समावेश गर्नुपर्छ। सामाजिक र नीतिगत स्तरमा नारी सशक्तीकरण र पर्यावरण संरक्षणमा जोड दिनुपर्छ। शास्त्र र सन्तको सन्देशलाई सामाजिक सञ्जालमार्फत प्रचार गर्नुपर्छ। जीवनको सार्थकताबारे चिन्तन गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ। श्रीमद्भागवत केवल पाठ होइन, पथ हो। यदि हामीले यसको सन्देशलाई हृदयले ग्रहण ग¥यौं र व्यवहारमा उता¥यौं भने, हामी व्यक्तिगत र सामाजिक जीवनमा सन्तुलन, शान्ति, र समृद्धि प्राप्त गर्न सक्छौं।
लेखक– आचार्य राघव मौद्गल्य (राजन प्रसाद उपाध्याय)
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
तपाईको प्रतिक्रिया
