नेपालमा शिक्षा प्रणालीले विगतका दशकहरूमा ठूलो परिवर्तनको सामना गरेको छ। परम्परागत गुरुकुल पद्धतिबाट शुरू भएको शैक्षिक यात्रा आधुनिक बोर्डिङ स्कूलहरू हुँदै हाल विश्वस्तरीय पाठ्यक्रमहरू जस्तै इन्टरनेशनल ब्याकलोरियट (IB) सम्म पुगेको छ। यो शिक्षा प्रणाली, जुन इन्टरनेशनल ब्याकलोरियट अर्गनाइजेशन (IBO) द्वारा सञ्चालित छ, विश्वभरका विद्यार्थीहरूलाई बौद्धिक, भावनात्मक र सामाजिक रूपमा सक्षम बनाउन डिजाइन गरिएको छ। नेपालमा यो प्रणालीले क्रमशः लोकप्रियता हासिल गर्दैछ, विशेष गरी अभिभावक र विद्यार्थीहरूका बीचमा विश्वस्तरीय शिक्षा र अन्तर्राष्ट्रिय अवसरहरू खोज्छन्। नेपालजस्तो विकासशील देशमा, जहाँ शिक्षा प्रणालीले अझै पनि परम्परागत रटाइ र परीक्षा केन्द्रित दृष्टिकोणमा आधारित छ, IB शिक्षा प्रणालीले एक क्रान्तिकारी विकल्प प्रस्तुत गर्छ। यो प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई किताबी ज्ञानमा मात्र सीमित राख्दैन, बरु उनीहरूमा आलोचनात्मक सोच, रचनात्मकता र विश्वव्यापी दृष्टिकोण विकास गर्न जोड दिन्छ। IB ले चारवटा मुख्य कार्यक्रमहरू प्रदान गर्छ: प्राइमरी इयर्स प्रोग्राम ३ देखि १२ वर्षका लागि, मिडल इयर्स प्रोग्राम ११ देखि १६ वर्षका लागि, डिप्लोमा प्रोग्राम १६ देखि १९ वर्षका लागि र क्यारियर-रिलेटेड प्रोग्राम, जसले व्यावसायिक र शैक्षिक सीपहरूको संयोजन गर्छ। यी कार्यक्रमहरूले सिकाइलाई एक समग्र प्रक्रियाको रूपमा प्रस्तुत गर्छन्, जसले विद्यार्थीहरूलाई विश्व नागरिकको रूपमा तयार गर्छ। नेपालमा IB शिक्षा प्रणाली रोज्नुको प्रमुख कारण यसको विश्वव्यापी मान्यता हो। यो प्रणाली विश्वका १५० भन्दा बढी देशहरूमा सञ्चालित छ र यसको डिप्लोमा विश्वका शीर्ष विश्वविद्यालयहरूले स्वीकार गर्छन्। नेपाली विद्यार्थीहरू, जो विदेशमा उच्च शिक्षा हासिल गर्न चाहन्छन्, यो प्रणालीले उनीहरूलाई युरोप, अमेरिका, क्यानडा र अस्ट्रेलियाका विश्वविद्यालयहरूमा सहज प्रवेशको अवसर प्रदान गर्छ। परम्परागत नेपाली शिक्षा प्रणाली, जसले प्राय: सैद्धान्तिक ज्ञान र रटाइमा आधारित सिकाइमा जोड दिन्छ, अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा कम प्रतिस्पर्धी हुन्छ। तर IB ले विद्यार्थीहरूलाई अनुसन्धानमूलक र स्वतन्त्र सिकाइको अवसर दिन्छ, जसले उनीहरूलाई विश्वविद्यालय स्तरको शिक्षाको लागि तयार गर्छ। यो प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई विश्वव्यापी मञ्चमा प्रतिस्पर्धा गर्न सक्षम बनाउँछ, जुन हाम्रा देशमा विशेष रूपमा महत्त्वपूर्ण छ, जहाँ अन्तर्राष्ट्रिय अवसरहरू सीमित छन्। यो शिक्षा प्रणालीले विद्यार्थीको समग्र विकासमा विशेष ध्यान दिन्छ। परम्परागत नेपाली शिक्षा प्रणालीले प्राय: विद्यार्थीहरूलाई शैक्षिक उपलब्धिमा मात्र केन्द्रित गर्छ, तर IB ले बौद्धिक, सामाजिक, र भावनात्मक विकासलाई सन्तुलनमा राख्छ। यसले विद्यार्थीहरूलाई दसवटा गुणहरू अनुसन्धानकर्ता, विचारशील, सञ्चारकर्ता र जोखिम लिनाका लागि विकास गर्न प्रोत्साहन गर्छ। नेपालमा, जहाँ शिक्षा प्रणाली प्राय: परीक्षाकेन्द्रित छ, यो दृष्टिकोणले विद्यार्थीहरूलाई नेतृत्व, सहकारिता र सामाजिक जिम्मेवारीको भावना विकास गर्न मद्दत गर्छ। विशेष गरी प्राइमरी र मिडल इयर्स प्रोग्रामहरूले अनुसन्धान-आधारित परियोजनाहरू र सामुदायिक गतिविधिहरूलाई प्राथमिकता दिन्छन्, जसले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो समुदाय र समाजसँग गहिरो रूपमा जोडिन प्रेरित गर्छ। नेपालजस्तो सांस्कृतिक र सामाजिक विविधता भएको देशमा, यो प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई स्थानीय मूल्यहरू र विश्वव्यापी मुद्दाहरू बीचको सन्तुलन कायम गर्न सिकाउँछ।
IB को अर्को महत्त्वपूर्ण विशेषता भनेको यसले आलोचनात्मक र रचनात्मक सोचलाई प्रोत्साहन गर्छ। नेपाली शिक्षा प्रणालीमा, विद्यार्थीहरू प्राय: पाठ्यपुस्तकमा आधारित ज्ञानलाई कण्ठ गर्छन्, जसले उनीहरूको विश्लेषणात्मक र समस्या समाधान गर्ने क्षमतालाई सीमित गर्छ। तर IB मा, विशेष गरी डिप्लोमा प्रोग्राममा, Extended Essay, Theory of Knowledge (TOK), र Creativity, Activity, Service (CAS) जस्ता कम्पोनेन्टहरूले विद्यार्थीहरूलाई स्वतन्त्र अनुसन्धान, तार्किक विश्लेषण र रचनात्मकता विकास गर्न प्रेरित गर्छ। Theory of Knowledge ले विद्यार्थीहरूलाई ज्ञानको प्रकृति र यसको सीमाहरूबारे प्रश्न गर्न सिकाउँछ, जुन नेपाली शिक्षा प्रणालीमा सामान्यतया समावेश हुँदैन। यस्तो दृष्टिकोणले विद्यार्थीहरूलाई जलवायु परिवर्तन, सामाजिक असमानता वा विश्व शान्ति जस्ता जटिल विश्वव्यापी मुद्दाहरूमा गहिरो छलफल गर्न सक्षम बनाउँछ। यो नेपालका लागि विशेष रूपमा सान्दर्भिक छ, किनकि यहाँका विद्यार्थीहरूले स्थानीय र विश्वव्यापी चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्छ। यो प्रणालीले अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोण र सांस्कृतिक समझलाई पनि प्राथमिकता दिन्छ। नेपालमा सांस्कृतिक र भाषिक विविधता प्रशस्त छ, र IB ले यी विविधताहरूलाई समावेशी ढंगले सम्बोधन गर्छ। डिप्लोमा प्रोग्राममा विद्यार्थीहरूले विभिन्न विषय समूहहरूल भाषा, विज्ञान, गणित, कला र सामाजिक बाट विषयहरू छनोट गर्छन्, जसले उनीहरूलाई बहुविषयक दृष्टिकोण प्रदान गर्छ। यो प्रणालीले विद्यार्थीहरूलाई विश्वका विभिन्न संस्कृति र मूल्यहरूसँग परिचित गराउँछ, जसले उनीहरूलाई विश्व नागरिकको रूपमा स्थापित गर्छ। नेपालमा जहाँ परम्परागत शिक्षा प्रणालीले प्राय: स्थानीय सन्दर्भमा मात्र ध्यान दिन्छ, IB को यो दृष्टिकोणले विद्यार्थीहरूलाई विश्वव्यापी मुद्दाहरूसँग जोड्छ। उदाहरणका लागि, विद्यार्थीहरूले स्थानीय पर्यावरणीय समस्याहरूलाई विश्वव्यापी जलवायु परिवर्तनको सन्दर्भमा विश्लेषण गर्न सक्छन्, जसले उनीहरूलाई दुवै स्थानीय र अन्तर्राष्ट्रिय समाधानहरूबारे सोच्न प्रेरित गर्छ।
IB को लचिलो र विद्यार्थी-केन्द्रित दृष्टिकोण पनि यसलाई नेपालमा आकर्षक बनाउँछ। परम्परागत नेपाली शिक्षा प्रणालीमा विषय छनोटमा सीमितता छ, र विद्यार्थीहरू प्राय: विज्ञान वा वाणिज्य जस्ता निश्चित क्षेत्रहरूमा बाध्य हुन्छन्। तर IB मा विद्यार्थीहरूले आफ्नो रुचि र भविष्यको लक्ष्यअनुसार विषयहरू छनोट गर्न सक्छन्। डिप्लोमा प्रोग्राममा उच्च स्तर र सामान्य स्तरका विषयहरूको विकल्पले विद्यार्थीहरूलाई आफ्नो शैक्षिक आवश्यकता र क्षमता अनुसार पाठ्यक्रम अनुकूलन गर्न स्वतन्त्रता दिन्छ। यो विशेष गरी ती विद्यार्थीहरूका लागि उपयोगी छ जो विज्ञान, कला, वा व्यवसाय जस्ता विविध क्षेत्रहरूमा करियर बनाउन चाहन्छन्। नेपालमा, जहाँ करियर विकल्पहरू प्राय: सीमित छन्, यो लचिलोपनले विद्यार्थीहरूलाई नयाँ सम्भावनाहरू खोज्न प्रेरित गर्छ। यो प्रणालीले शिक्षक प्रशिक्षण र गुणस्तरमा पनि विशेष ध्यान दिन्छ। IB सञ्चालन गर्ने स्कूलहरूले शिक्षकहरूलाई विश्वस्तरीय शिक्षण विधिहरूमा प्रशिक्षित गर्छन्, जसले शिक्षणको गुणस्तरलाई सुधार्छ। नेपालमा, जहाँ शिक्षक प्रशिक्षण प्राय: अपर्याप्त हुन्छ, यो दृष्टिकोणले शिक्षकहरूलाई नवीन र विद्यार्थी-केन्द्रित शिक्षण विधिहरू अपनाउन प्रेरित गर्छ। साथै, IB को Creativity, Activity, Service कम्पोनेन्टले विद्यार्थीहरूलाई सामुदायिक सेवामा संलग्न हुन प्रोत्साहन गर्छ, जसले उनीहरूमा नेतृत्व र सामाजिक जिम्मेवारीको भावना विकास गर्छ। नेपालजस्तो देशमा, जहाँ गरिबी, लैंगिक असमानता र पर्यावरणीय समस्याहरू जस्ता सामाजिक मुद्दाहरू प्रचलित छन्, यस्ता गतिविधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई सामाजिक परिवर्तनका लागि उत्प्रेरक बनाउँछ।
IB शिक्षा प्रणाली नेपालमा लागू गर्न केही चुनौतीहरू पनि छन्। यो प्रणाली सञ्चालन गर्न र अध्ययन गर्न महँगो छ। शुल्कहरू सामान्य नेपाली परिवारहरूको पहुँचभन्दा बाहिर छन्, जसले यो प्रणालीलाई कुलीन वर्गमा सीमित गर्न सक्छ। यो प्रणाली मुख्य रूपमा शहरी क्षेत्रहरूमा केन्द्रित छ, जसले ग्रामीण क्षेत्रका विद्यार्थीहरूलाई यो अवसरबाट वञ्चित गर्छ। IB सञ्चालन गर्न विशेष प्रशिक्षित शिक्षकहरू र पर्याप्त स्रोतहरू आवश्यक हुन्छ, जुन नेपालमा सीमित छन्। अन्तमा, IB को विश्वव्यापी दृष्टिकोणले कहिलेकाहीँ स्थानीय सांस्कृतिक र शैक्षिक सन्दर्भहरूसँग मेल नखान सक्छ। नेपालमा जहाँ स्थानीय भाषा, संस्कृति, र मूल्यहरूलाई जोड दिने आवश्यकता छ, यो प्रणालीले यी पक्षहरूलाई समावेश गर्न थप प्रयास गर्नुपर्छ। IB को सान्दर्भिकता परम्परागत शिक्षा प्रणालीका कमजोरीहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्छ। नेपालमा शिक्षा प्राय: रटाइ र परीक्षा केन्द्रित छ, जसले विद्यार्थीहरूको रचनात्मकता र आलोचनात्मक सोचलाई सीमित गर्छ। IB ले यी कमजोरीहरूलाई हटाउँछ र विद्यार्थीहरूलाई विश्वस्तरीय अवसरहरू प्रदान गर्छ। यसले सामाजिक परिवर्तनलाई पनि प्रोत्साहन गर्छ, किनकि यसका सामुदायिक सेवा र परियोजना-आधारित गतिविधिहरूले विद्यार्थीहरूलाई स्थानीय र विश्वव्यापी समस्याहरूको समाधान खोज्न प्रेरित गर्छ। साथै, यसले शिक्षक र विद्यार्थी दुवैलाई सशक्त बनाउँछ, जसले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा दीर्घकालीन सुधार ल्याउन सक्छ।
नेपालमा IB शिक्षा प्रणाली नै रोज्नुका धेरै कारणहरू छन्। यसले विश्वव्यापी मान्यता, समग्र विकास, आलोचनात्मक सोच र अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टिकोण प्रदान गर्छ, यसले विद्यार्थीहरूलाई विश्व मञ्चमा प्रतिस्पर्धी बनाउँछ। यसका चुनौतीहरू उच्च लागत, सीमित पहुँच र स्थानीय सान्दर्भिकताको अभावलाई सम्बोधन गर्न आवश्यक छ। सरकार र शैक्षिक संस्थाहरूले छात्रवृत्ति, शिक्षक प्रशिक्षण र स्थानीय सन्दर्भसँग एकीकरण जस्ता कदमहरू चालेर यो प्रणालीलाई थप समावेशी बनाउन सकिन्छ। यदि यी चुनौतीहरू समाधान गरियाे भने, IB ले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्छ, र नेपाली विद्यार्थीहरूलाई विश्वस्तरीय अवसरहरू प्रदान गर्न सक्छ।
- लेखक, विचारक कमल कृष्ण बिष्ट
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
तपाईको प्रतिक्रिया
