पौराणिक कथाहरूले युगौंदेखि वेद र शास्त्रका गहन सत्यलाई सरल ढंगले सर्वसाधारणसम्म पुर्याएर धर्म, नीति, भक्ति र मोक्षको सन्देश प्रवाहित गरेका छन्। तर, आज यिनको प्रस्तुतीकरण साधनाको गहिराइबाट हटेर रंगमञ्चीय प्रदर्शन र व्यावसायिक उपक्रममा परिणत भएको छ। हिन्दू परम्परामा पौराणिक कथाहरू केवल कथानकहरू होइनन्, बरु आत्मिक जागरण र नैतिक चेतनाको स्रोत हुन्। यिनले वेद, उपनिषद् र अन्य शास्त्रहरूका जटिल दार्शनिक सिद्धान्तहरूलाई कथाको माध्यमबाट सामान्यजनमा प्रवाहित गरेर जीवनको गहिरो अर्थ र उद्देश्यलाई उजागर गर्छन्। लेखले यी कथाहरूलाई धर्म, नीति, भक्ति र मोक्षको मार्गदर्शन गर्ने साधनको रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। शास्त्रीय सन्दर्भहरूले पौराणिक कथावाचनलाई आत्मिक उन्नति, नैतिक शिक्षा र दार्शनिक चेतनाको सशक्त माध्यमको रूपमा स्थापित गर्छन्। यिनको उद्देश्य श्रोताहरूलाई ‘श्रवण मनन निदिध्यासन’को प्रक्रियामार्फत आध्यात्मिक मार्गमा डोर्याउनु हो। तर, लेखले चिन्ता व्यक्त गरेको छ कि आधुनिक प्रस्तुतीकरणले यी कथाहरूलाई साधनाको साधनबाट हटाएर सतही मनोरञ्जनमा परिणत गरेको छ। पौराणिक कथावाचनको प्रस्तुतीकरणमा देखिएको सतहीकरण र व्यावसायिकताका प्रमुख कारणहरूलाई उजागर गरेको छ। यी कारणहरूले कथावाचनको मूल भाव र उद्देश्यलाई कमजोर बनाएर यसलाई रंगमञ्चीय प्रदर्शन र व्यापारको साधन बनाएका छन्।
आधुनिक युगमा डिजिटल मञ्चहरू युट्युब, फेसबुक, टिकटक र टेलिभिजनले कथावाचनको स्वरूपलाई पूर्ण रूपमा परिवर्तन गरेका छन्। यी मञ्चहरूले कथावाचनलाई दर्शकको तत्कालीन ध्यानाकर्षण र लोकप्रियताको मापदण्डमा बाँधेका छन्। कथावाचकहरूले शास्त्रको गहन सन्देशभन्दा दृश्यात्मक प्रभाव र भावनात्मक उत्तेजनालाई प्राथमिकता दिन्छन्। कथालाई छोटा, आकर्षक र मनोरञ्जक ‘क्लिप’हरूमा रूपान्तरण गर्छन्, जुन सामाजिक सञ्जालमा ‘भाइरल’ हुन सकून्। पात्रहरूको नक्कल, भावुक प्रस्तुति र संगीतमय संवादको प्रयोग गर्छन्, जसले शास्त्रको गहिराइलाई पछाडि पार्छ। यो प्रवृत्तिले कथावाचनलाई आध्यात्मिक साधनाबाट हटाएर डिजिटल सामग्री सिर्जनको व्यापारमा परिणत गरेको छ।
कथावाचकहरूबीच बढ्दो होडबाजीले कथावाचनको गुणस्तर र उद्देश्यलाई प्रभावित गरेको छ। यो प्रतिस्पर्धा कसले बढी दर्शक जम्मा गर्ने, कसले बढी भावनात्मक र आकर्षक प्रस्तुति दिने भन्नेमा केन्द्रित छ। परिणामस्वरूप कथावाचकहरूले शास्त्रको सही व्याख्याभन्दा नाटकीयता र मनोरञ्जनलाई जोड दिन्छन्। कथालाई अनावश्यक रूपमा भावनात्मक र रंगमञ्चीय बनाउँछन्, जसले धर्मको सन्देशलाई गौण बनाउँछ। नवीनता देखाउने नाममा असामयिक प्रयोगहरू गर्छन्, जस्तै नाबालकहरूलाई व्यासपीठमा प्रस्तुत गर्नु। यो प्रतिस्पर्धाले कथावाचनलाई साधनाको गहिराइबाट हटाएर सस्तो लोकप्रियताको साधन बनाएको छ।
आधुनिक श्रोताहरूको रुचि र अपेक्षाले पनि कथावाचनको स्वरूपलाई प्रभावित गरेको छ। आजका श्रोताहरू गहन दार्शनिक चिन्तनभन्दा तत्कालीन मनोरञ्जन र भावनात्मक उत्तेजनालाई प्राथमिकता दिन्छन्। हास्य, संवाद र नाटकीय दृश्यहरूको अपेक्षा गर्छन्, जुन ताली र सामाजिक सञ्जालमा सेयर गर्न योग्य होस्। कथावाचनलाई साधनाको रूपमा होइन, एक ‘शो’ वा ‘इभेन्ट’को रूपमा ग्रहण गर्छन्। यो परिवर्तित अपेक्षाले कथावाचकहरूलाई पनि सतही र मनोरञ्जनमुखी प्रस्तुति दिन बाध्य बनाएको छ। यी कारणहरूले कथावाचनको मूल स्वरूपलाई विकृत बनाएका छन्। व्यासपीठ, जो शास्त्र र साधनाको पवित्र मञ्च हो, अब रंगमञ्चीय प्रदर्शनको मञ्चजस्तो देखिन्छ। कथावाचकहरू विद्वान् वा साधकको भूमिकाबाट हटेर अभिनेताजस्ता बनेका छन्। धर्मको सन्देश गहिरो चिन्तन र साधनाको सट्टा तत्कालीन भावनात्मक प्रभाव र सामाजिक सञ्जालको लोकप्रियतामा सीमित भएको छ।
व्यासपीठ हिन्दू परम्परामा एक पवित्र स्थान हो, जसले महर्षी वेदव्यासको आध्यात्मिक र बौद्धिक विरासतलाई प्रतिनिधित्व गर्छ। यो मञ्चबाट शास्त्र, दर्शन र धर्मको सन्देश प्रवाहित हुन्छ, जसले श्रोताहरूलाई आत्मिक र नैतिक मार्गमा डोर्याउँछ। तर, व्यासपीठको गरिमामाथि गम्भीर संकट देखिएको औंल्याएको छ। विशेष रूपमा नाबालकहरूलाई ‘बाल व्यास’ वा ‘बाल कथावाचक’को रूपमा व्यासपीठमा राख्ने प्रवृत्तिको आलोचना गरेको छ। यस्ता बालबालिकाहरूले शास्त्रको गहिरो अध्ययन, दर्शनको समझ वा गुरुपरम्पराको मार्गदर्शन प्राप्त नगरेका हुन्छन्। तिनलाई मञ्चमा प्रस्तुत गर्नुले व्यासपीठको पवित्रतामाथि प्रश्न उठाउँछ, किनभने यो स्थान विद्वता र साधनाको प्रतीक हो। शास्त्रको सन्देशलाई सस्तो मनोरञ्जनमा परिणत गर्छ। बालबालिकाहरूलाई अनावश्यक दबाबमा राख्छ, जसले उनीहरूको बौद्धिक र आध्यात्मिक विकासमा दीर्घकालीन नकारात्मक प्रभाव पार्न सक्छ।
आधुनिक कथावाचकहरूले शास्त्रको व्याख्या र सन्देश प्रवाह गर्नुभन्दा नाटकीयता र अभिनयलाई प्राथमिकता दिन्छन्। उनीहरू कथाका पात्रहरूको नक्कल गर्छन्, जस्तै श्रीकृष्ण, सीता वा रावणको संवाद बोल्ने। भावनात्मक रुदन, गीत र नाटकीय प्रस्तुति मार्फत श्रोताहरूलाई तत्काल प्रभावित गर्छन्। शास्त्रको गहिरो सन्देशलाई सतही भावनात्मक उत्तेजनामा सीमित गर्छन्। यो प्रवृत्तिले कथावाचनलाई शास्त्रकेन्द्रित साधनाबाट हटाएर रंगमञ्चीय प्रदर्शनमा परिणत गरेको छ।
कथावाचन र पौराणिक यज्ञहरूलाई व्यावसायिक उपक्रममा परिणत भएको छ। आधुनिक कथावाचनहरू प्रायोजित कार्यक्रमहरूको रूपमा आयोजना हुन्छन्, जसमा मिडिया र व्यावसायिक संस्थाहरूको प्रभाव हुन्छ। सामाजिक सञ्जालमा लोकप्रियता र आर्थिक लाभलाई प्राथमिकता दिन्छन्। धर्मको सन्देशभन्दा ताली, सेल्फी र डिजिटल ‘हाइप’लाई महत्त्व दिन्छन्।
यो व्यावसायिकताले धर्मको गहन सन्देशलाई सस्तो मनोरञ्जनमा परिणत गरेको छ, जसले व्यासपीठको पवित्रता र कथावाचनको उद्देश्यलाई कमजोर बनाएको छ। शास्त्रका सन्दर्भहरू मार्फत कथावाचनको आध्यात्मिक र साधनात्मक महत्त्वलाई पुनःस्थापित गर्नुपर्ने आवश्यकता जोड दिएको छ। श्रीमद्भागवत र नारदपुराणका श्लोकहरूले कथावाचनलाई पाप नाशक, भक्ति जागृत गर्ने र तीर्थस्नानजस्तै पुण्यदायी साधनको रूपमा प्रस्तुत गर्छन्। तर, जब कथावाचन मनोरञ्जनमा सीमित हुन्छ, तब यी उद्देश्यहरू गौण हुन्छन्। कथावाचनलाई शास्त्र, दर्शन, व्याकरण र मीमांसामा आधारित बनाउनुपर्छ। कथावाचकहरूले वेद, पुराण र शास्त्रहरूको गहन अध्ययन गर्नुपर्छ। गुरुपरम्पराको मार्गदर्शनमा शिक्षा प्राप्त गर्नुपर्छ, जसले शास्त्रको सही व्याख्या र सन्देश प्रवाह गर्न सक्षम बनाओस्। नाटकीयता र भावनात्मक उत्तेजनाभन्दा शास्त्रको गहिराइ र साधनात्मक सन्देशलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।
श्रोताहरूलाई धर्म, शास्त्र र साधनाको महत्त्वबारे जागरूक बनाउनुपर्छ। यसका लागिः धार्मिक संस्थाहरूले शास्त्रको गहिराइ र कथावाचनको उद्देश्यबारे शिक्षामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ। श्रोताहरूलाई सतही मनोरञ्जनभन्दा आध्यात्मिक चिन्तन र साधनामा संलग्न हुन प्रेरित गर्नुपर्छ। ‘श्रवण–मनन–निदिध्यासन’को प्रक्रियालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ, जसले श्रोताहरूलाई कथाको गहिरो सन्देश आत्मसात् गर्न प्रेरित गरोस्। धार्मिक संस्थाहरूले कथावाचनको प्रस्तुतीकरणमा स्पष्ट आचारसंहिता लागू गर्नुपर्छ। यो आचारसंहिताले व्यासपीठको पवित्रता र गरिमालाई संरक्षण गर्नुपर्छ। नाबालकहरूलाई व्यासपीठमा प्रस्तुत गर्ने प्रवृत्तिलाई नियन्त्रण गर्नुपर्छ। कथावाचनलाई शास्त्रकेन्द्रित, साधनामूलक र धर्मसम्मत बनाउन नियमहरू लागू गर्नुपर्छ। कथावाचकहरूलाई शास्त्र, दर्शन र गुरुपरम्परामा आधारित औपचारिक शिक्षा प्रदान गर्नुपर्छ। उनीहरूलाई शास्त्रको सही व्याख्या र प्रस्तुति गर्न सक्षम बनाउँछ। नाटकीयता र व्यावसायिकताबाट टाढा राख्छ। व्यासपीठको पवित्रता र धर्मको सन्देशलाई कायम राख्न प्रेरित गर्छ। पौराणिक कथावाचनलाई तत्त्वज्ञान, साधना र धर्मको सन्देश बोकेको सशक्त माध्यमको रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यदि यिनलाई केवल रंगमञ्चीय शैलीमा प्रस्तुत गरियो भने, धर्मको गहन सन्देश हराउँछ। कथावाचन सस्तो ‘धार्मिक ड्रामा’मा सीमित हुन्छ। व्यासपीठको पवित्रता र शास्त्रको सन्देश कमजोर हुन्छ। पौराणिक परम्परालाई जीवित राख्न कथावाचनलाई शास्त्र, श्रद्धा र साधनासँग जोडेर प्रस्तुत गर्नुपर्छ। कथालाई नाटकीय अभिनयभन्दा आध्यात्मिक सन्देशको साधन बनाउनुपर्छ। धर्मलाई प्रदर्शनको साधन होइन, निष्ठा, चिन्तन र साधनाको मार्गको रूपमा स्थापित गर्नुपर्छ।
पौराणिक कथावाचनको आधुनिक स्वरूपमाथि गम्भीर प्रश्न उठाएर धर्म र व्यासपीठको गरिमालाई पुनस्र्थापित गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। सामाजिक सञ्जाल, कथावाचकहरूको प्रतिस्पर्धा र श्रोताको सतही अपेक्षाले कथावाचनलाई साधनाको गहिराइबाट हटाएर रंगमञ्चीय प्रदर्शन र व्यावसायिक उपक्रममा परिणत गरेको छ। नाबालकहरूलाई व्यासपीठमा प्रस्तुत गर्ने र नाटकीयताले कथावाचनको पवित्रता र शास्त्रको सन्देशलाई कमजोर बनाएको छ। समाधानका रूपमा, कथावाचनलाई शास्त्रमा आधारित, साधनामूलक र गुरुपरम्परासम्मत बनाउनुपर्छ। धार्मिक संस्थाहरूले आचारसंहिता लागू गर्नुपर्छ, कथावाचकहरूलाई बौद्धिक र आध्यात्मिक प्रशिक्षण प्रदान गर्नुपर्छ, र श्रोताहरूलाई धर्मको गहिराइ र साधनाको महत्त्वबारे जागरूक बनाउनुपर्छ। यस्तो प्रयासले मात्र पौराणिक कथावाचनको मूल उद्देश्य, व्यासपीठको पवित्रता र धर्मको निष्ठालाई जीवित राख्न सकिन्छ। कथावाचनलाई सस्तो मनोरञ्जनबाट हटाएर ‘श्रवण–मनन–निदिध्यासन’को साधनाको रूपमा पुनर्जनन गर्नुपर्छ, जसले हिन्दू संस्कृतिको गहिरो विरासतलाई संरक्षण र समृद्ध बनाओस्।
लेखक आचार्य राघव मौद्गल्य (राजन प्रसाद उपाध्याय)
यो खबर पढेर तपाईलाई कस्तो महसुस भयो ?
तपाईको प्रतिक्रिया
